Jakie są standardy dostępności stron internetowych dla osób niepełnosprawnych?

W dzisiejszych czasach, gdy internet stał się nieodłączną częścią naszego życia, dostępność stron internetowych dla osób z niepełnosprawnościami zyskuje na znaczeniu. Niestety, wiele witryn wciąż nie spełnia podstawowych standardów, co skutkuje wykluczeniem ogromnej grupy użytkowników. W artykule tym przyjrzymy się, czym są standardy dostępności dla osób niepełnosprawnych, jakie regulacje i wytyczne obowiązują w tej dziedzinie oraz jakie działania podejmowane są w celu poprawy sytuacji. Czy nasze doświadczenia w sieci są równe dla wszystkich? zapraszam do lektury, w której postaramy się odpowiedzieć na too pytanie i zrozumieć, jak istotna jest dostępność cyfrowa w nowoczesnym świecie.

Jakie są standardy dostępności stron internetowych dla osób niepełnosprawnych

Dostępność stron internetowych dla osób niepełnosprawnych to kluczowy aspekt, który wpływa na sposób, w jaki użytkownicy mogą korzystać z treści online. W ostatnich latach coraz większą uwagę zwraca się na te standardy, aby zapewnić, że każdy, niezależnie od swoich możliwości, może w pełni korzystać z zasobów internetowych.

Jednym z najważniejszych zestawów standardów dostępności jest WCAG (Web Content Accessibility Guidelines). WCAG definiuje zasady dotyczące projektowania i tworzenia stron,które są dostępne dla różnych grup użytkowników,w tym osób z niepełnosprawnościami wzrokowymi,słuchowymi czy ruchowymi. Podstawowe wytyczne WCAG można podzielić na kilka kluczowych zasad:

• Perceptualność: Treści muszą być prezentowane w sposób, który ułatwia ich dostrzeganie (np. opisy alternatywne dla obrazków).
• Funkcjonalność: Użytkownicy muszą mieć możliwość interakcji z treściami bez względu na swoje ograniczenia (np. możliwość nawigacji za pomocą klawiatury).
• Zrozumiałość: Treści muszą być jasne i zrozumiałe dla wszystkich użytkowników (np. unikanie złożonego języka).
• Stabilność: Strony muszą działać w przewidywalny sposób, co ułatwia korzystanie z nich.

Dodatkowo, umieszczając multimedia, takie jak filmy czy dźwięki, warto pamiętać o dodawaniu napisów i transkrypcji, aby osoby niewidome lub niedosłyszące mogły zrozumieć przekaz. Odpowiednia struktura nagłówków oraz zastosowanie jasnych kolorystycznych kontrastów to kolejne elementy, które poprawiają dostępność stron internetowych.

Warto również zauważyć, że odpowiednie testowanie dostępności jest nieodłącznym etapem w procesie tworzenia stron. Używanie narzędzi do analizy dostępności pozwala na identyfikację potencjalnych problemów oraz umożliwia wprowadzenie niezbędnych poprawek. W ten sposób można uniknąć wielu problemów, które mogą się pojawić po wdrożeniu serwisu.

stosując się do powyższych wytycznych, nie tylko wspieramy osoby niepełnosprawne, ale również przyczyniamy się do lepszego rankingu SEO oraz pozytywnego wizerunku firmy.Dostępność stron internetowych to nie tylko kwestia etyki, lecz także inteligentnego podejścia do biznesu w erze cyfrowej.

dlaczego dostępność stron internetowych jest tak ważna

Dostępność stron internetowych ma kluczowe znaczenie w dzisiejszym społeczeństwie, które coraz bardziej polega na technologii. Wszyscy użytkownicy, niezależnie od ich umiejętności czy ograniczeń, powinni mieć równe możliwości korzystania z zasobów internetowych.Wśród najważniejszych powodów, dla których dostępność jest niezbędna, można wymienić:

• Równość szans: Umożliwienie osobom niepełnosprawnym pełnego udziału w życiu społecznym i gospodarczym.
• Poprawa użyteczności: Strony zaprojektowane z myślą o dostępności są często bardziej czytelne i zrozumiałe dla wszystkich użytkowników.
• Zwiększenie zasięgu: Przez umożliwienie korzystania z witryn przez otwarte oprogramowanie i technologie wspomagające, firmy mogą dotrzeć do szerszej grupy odbiorców.
• Wypełnianie wymogów prawnych: W wielu krajach styl dostępności jest regulowany przez prawo, co oznacza, że niedostosowanie witryn może prowadzić do konsekwencji prawnych.

Osoby z niepełnosprawnościami często napotykają wiele trudności w korzystaniu z internetu. Na przykład, niewidomi użytkownicy mogą polegać na czytnikach ekranu, które przekształcają tekst w mówioną narrację, podczas gdy osoby z ograniczoną sprawnością ruchową mogą korzystać z zewnętrznych urządzeń, takich jak klawiatury alternatywne. Każdy z tych użytkowników potrzebuje, by projekt i treść strony były dostosowane do ich indywidualnych potrzeb.

Ważnym aspektem dostępności jest również przestrzeganie standardów takich jak WCAG (Web Content Accessibility Guidelines), które dostarczają zestaw wytycznych dotyczących projektowania uniwersalnych stron internetowych. Oto kluczowe wytyczne, które powinny być stosowane:

Przykłady narzędzi dostępności,które można wykorzystać,obejmują odpowiednie kolory,większe czcionki,klarowne etykiety formularzy oraz efektywne nawigowanie za pomocą klawiatury. Wdrażając te praktyki, twórcy treści internetowych mogą przyczynić się do budowy bardziej inkluzywnego i przyjaznego dla wszystkich środowiska online.

Podstawowe zasady WCAG – klucz do sukcesu

Wprowadzenie zasad WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) to kluczowy krok w kierunku tworzenia stron internetowych, które są przyjazne dla wszystkich użytkowników, w tym osób z niepełnosprawnościami. Oto kilka podstawowych zasad, które powinny być brane pod uwagę:

• Percepcja: Treści muszą być przedstawione w sposób, który umożliwia ich odbiór przez wszystkich. Oznacza to stosowanie odpowiednich kontrastów kolorystycznych oraz alternatywnych tekstów dla obrazów.
• Operacyjność: Użytkownicy powinni mieć możliwość nawigacji po stronie za pomocą różnych metod, takich jak klawiatura, mysz czy urządzenia pomocnicze.
• Zrozumiałość: treści powinny być napisane w sposób jasny i zrozumiały. Warto używać prostego języka, aby ułatwić odbiór informacji.
• Solidność: Strony powinny być zgodne z nowoczesnymi standardami webowymi, co zwiększa ich kompatybilność z różnymi przeglądarkami i urządzeniami.

W praktyce zastosowanie tych zasad może pomóc w zwiększeniu użyteczności strony oraz zminimalizowaniu barier, które mogą doświadczać osoby z różnymi rodzajami niepełnosprawności.

Kluczowe jest, by nie traktować dostępności jako dodatkowego elementu, lecz jako integralną część tworzenia cyfrowych doświadczeń. Implementacja WCAG nie tylko wspiera osoby z niepełnosprawnościami, ale również może przyczynić się do szerszego dostępu do treści, co z kolei może prowadzić do większego zaangażowania użytkowników i lepszych wyników biznesowych.

Rozpoznawanie niepełnosprawności i ich różnych rodzajów

Narzędzia wspierające osoby z niepełnosprawnościami w dostępie do internetu

W dzisiejszych czasach Internet stał się nieodłącznym elementem codziennego życia, jednak osoby z niepełnosprawnościami napotykają na różne przeszkody w dostępie do tej przestrzeni. Istnieje wiele narzędzi, które mają na celu ułatwienie korzystania z sieci, a ich zastosowanie może znacząco wpłynąć na jakość życia tych użytkowników. poniżej przedstawiamy niektóre z nich:

• Czytniki ekranowe – Umożliwiają osobom niewidomym lub słabowidzącym słuchanie treści wyświetlanych na ekranie. Przykłady: JAWS, NVDA, VoiceOver.
• Klawiatury ekranowe – Ułatwiają obsługę komputera osobom z ograniczeniami ruchowymi. Interfejsy takie jak Windows On-Screen Keyboard są powszechnie stosowane.
• Narzędzia do zmiany kontrastu i kolorów – Aplikacje takie jak High Contrast mówią o możliwościach dostosowania wyświetlanej kolorystyki, co pomaga osobom z dysfunkcją wzroku.
• Skróty klawiszowe – Umożliwiają szybki dostęp do funkcji i nawigacji w zasobach internetowych bez użycia myszy, co jest kluczowe dla osób z trudnościami motorycznymi.
• Transkrypcje i napisy – Wideo i audycje audio powinny być wzbogacane o napisy, aby osoby niesłyszące lub mające problemy ze słuchem mogły w pełni uczestniczyć w ich odbiorze.

Poza wymienionymi narzędziami, istnieją także różne standardy dotyczące dostępności stron internetowych, które powinny być przestrzegane przez twórców stron. Przyjrzyjmy się kilku z nich:

Dzięki rozwojowi technologii i rosnącej świadomości społecznej, wiele stron internetowych zaczyna wdrażać odpowiednie rozwiązania, aby zapewnić równość dostępu do informacji. Rekomendowane jest jednak, aby nie tylko duże firmy, ale i małe przedsiębiorstwa oraz indywidualni twórcy stron także podejmowali kroki w kierunku zapewnienia dostępności.Każdy wysiłek w tym zakresie ma ogromne znaczenie dla milionów osób,które pragną korzystać z Internetu na równi z innymi.

Jak przeprowadzić audyt dostępności strony internetowej

Dostosowania wizualne – czytelność tekstu i kolorystyka

Wizualne dostosowania strony internetowej mają kluczowe znaczenie dla zapewnienia jej dostępności, zwłaszcza dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności.Jednym z najważniejszych aspektów jest czytelność tekstu, która powinna być odpowiednio dopasowana do potrzeb wszystkich użytkowników.

W celu poprawy czytelności, warto pamiętać o kilku kluczowych zasadach:

• Wybór odpowiedniej czcionki: Powinny to być czcionki szeryfowe dla tekstów drukowanych oraz bezszeryfowe dla treści wyświetlanych na ekranie. wyraziste fonty, bez zbędnych ozdób, ułatwiają odbiór treści.
• Wielkość fontu: Zaleca się stosowanie minimalnej wielkości czcionki na poziomie 16 px. Dobrze dobrana wielkość zapewnia komfortowy odczyt.
• Podział tekstu: Warto stosować akapity, nagłówki i wykazy, aby ułatwić skanowanie treści. Spójny i przejrzysty układ informacji wzmacnia doświadczenie użytkownika.

Równie ważna jest kolorystyka strony. Odpowiedni dobór kolorów może znacznie wpłynąć na percepcję tekstu i komfort użytkownika. Kluczowe zasady dotyczące kolorystyki obejmują:

• Kontrast: zapewnienie wysokiego kontrastu pomiędzy tłem a tekstem jest niezbędne. Należy unikać połączeń kolorystycznych, które mogą być trudne do odczytania dla osób z zaburzeniami widzenia.
• Limitowana paleta kolorów: Użycie zbyt wielu kolorów może być dezorientujące. Rekomenduje się korzystanie z maksymalnie trzech różnych kolorów w obrębie strony.
• Unikanie zielono-czerwonego kontrastu: Ponieważ wiele osób z daltonizmem ma trudności z rozróżnianiem tych kolorów, należy dostosować ich użycie w kontekście informacji, które są przekazywane.

Przykładem dobrych praktyk w zakresie kolorystyki i czytelności może być poniższa tabela, pokazująca różne kombinacje kolorystyczne oraz ich wpływ na dostępność:

Właściwe dostosowania wizualne są nie tylko kwestią estetyki, ale przede wszystkim funkcjonalności. Dbając o odpowiednią czytelność i kolorystykę, tworzymy przyjazne środowisko, które sprzyja wszystkim użytkownikom, niezależnie od ich możliwości. Pamiętajmy,że dostępność to nie luksus,to konieczność!

Nawigacja i interaktywność – zasady tworzenia przyjaznych menu

Przyjazne menu to kluczowy element każdej strony internetowej,szczególnie z perspektywy dostępności.Dobrze zaprojektowana nawigacja ułatwia poruszanie się po witrynie, zarówno dla osób z niepełnosprawnościami, jak i dla wszystkich użytkowników. Oto kilka zasad, które warto uwzględnić podczas tworzenia interaktywnego menu:

• Klarowność i prostota: Menu powinno być intuicyjne i łatwe do zrozumienia. Użytkownicy powinni bez problemu odnaleźć interesujące ich sekcje.
• Hierarchia informacji: Struktura menu powinna odzwierciedlać hierarchię treści. Najważniejsze kategorie powinny być na górze, a bardziej szczegółowe podmenu łatwo dostępne.
• Widoczność: Wszystkie elementy nawigacyjne muszą być widoczne i łatwo dostrzegalne. Użycie kontrastujących kolorów oraz odpowiedniej wielkości czcionki ma kluczowe znaczenie.
• Reakcja na interakcję: Użytkownicy powinni widzieć, że ich działania są zauważane. Podświetlenie aktywnych sekcji oraz wizualne efekty przy najechaniu na linki zwiększają intuicyjność nawigacji.

Ważne jest także, aby zaprojektować menu z myślą o różnych metodach interakcji. Osoby korzystające z klawiatury powinny mieć możliwość łatwego poruszania się po stronie bez użycia myszy. Często stosowane rozwiązania to:

• Skok do menu: Umożliwienie użytkownikom szybkiego przejścia do głównego menu poprzez odpowiednie skróty klawiszowe.
• Możliwość nawigacji za pomocą strzałek: Umożliwienie poruszania się po elementach menu za pomocą klawiszy strzałek.

Dla jeszcze lepszej dostępności warto zastosować rolę ARIA oraz odpowiednie etykiety,co pomoże technologiom asystującym w prawidłowym odczytywaniu elementów nawigacyjnych. Przykładem może być tabela przedstawiająca zastosowanie atrybutów ARIA w menu:

Stosowanie tych zasad nie tylko poprawia dostępność stron internetowych, ale również przynosi korzyści w postaci lepszego doświadczenia dla wszystkich użytkowników. W miarę jak technologie się rozwijają, warto ciągle aktualizować nasze podejście do projektu i przystosowywania menu do różnych potrzeb.

Użycie alternatywnych opisów dla obrazów i elementów wizualnych

W dzisiejszej erze cyfrowej, dostępność treści internetowych staje się kluczowym zagadnieniem, szczególnie dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. jest jednym z podstawowych aspektów zapewnienia, że wszystkie osoby mogą z pełnym zrozumieniem korzystać z zasobów online. Takie opisy, znane również jako tekst alternatywny (alt text), odgrywają fundamentalną rolę w komunikacji wizualnej.

Tekst alternatywny powinien być krótki, ale jednocześnie wystarczająco szczegółowy, aby użytkownicy, którzy nie mogą zobaczyć obrazów, mogli zrozumieć ich kontekst. Prawidłowo skonstruowany opis powinien zawierać:

• Informacje o treści: Co przedstawia dany obraz?
• znaczenie kontekstowe: Jakie emocje lub idee ma wywołać obraz w kontekście treści strony?
• Przeznaczenie wizualne: Czy obraz pełni rolę dekoracyjną, czy ma znaczenie informacyjne?

Warto pamiętać o tym, aby unikać obciążania tekstu nadmiernymi szczegółami czy technicznymi opisami, które mogą być mylące dla użytkowników. Kluczem jest, aby opisy były naturalne i zrozumiałe. Na przykład, zamiast opisywać obraz jako „zdjęcie jabłka na stole”, lepiej ująć to w kontekście: „Soczyste jabłko, które symbolizuje zdrowe odżywianie”.

Oprócz tekstu alternatywnego dla obrazów, istotne jest również dostosowanie opisu dla innych elementów wizualnych, takich jak:

• Wykresy i diagramy – należy przekazać główne wyniki lub dane, które są na nich przedstawione.
• filmy – zamieszczanie transkrypcji lub opisów dźwiękowych, które oddają treść wizualną.
• Mikrokosmos interfejsów użytkownika – zapewnienie opisów przycisków czy ikon,które mogą być trudne do zrozumienia bez kontekstu wizualnego.

Poniższa tabela przedstawia przykłady zastosowania tekstu alternatywnego w odniesieniu do różnych typów elementów wizualnych:

Wprowadzenie odpowiednich praktyk podczas tworzenia tekstów alternatywnych może znacząco poprawić dostępność treści dla osób z niepełnosprawnościami wzrokowymi oraz tych, które korzystają z technologii asystacyjnych. Troska o szczegóły i empatia w projektowaniu treści cyfrowych powinny stać się obowiązkowym standardem w każdym projekcie internetowym.

Przykłady dostępnych stron internetowych – co możemy się nauczyć

Dostępność na urządzeniach mobilnych – nowoczesne wyzwania

Rola testów z użytkownikami w zapewnieniu dostępności

Testy z użytkownikami odgrywają kluczową rolę w procesie zapewnienia dostępności stron internetowych. W przeciwieństwie do standardowych audytów, które mogą wykrywać liczne problemy techniczne, testy z rzeczywistymi użytkownikami pozwalają na uzyskanie cennych informacji o ich doświadczeniach i odczuciach podczas korzystania z witryn.To właśnie z perspektywy użytkownika możemy zrozumieć, jakie elementy są intuicyjne, a jakie sprawiają trudności.

Korzyści płynące z testów z użytkownikami:

• Identyfikacja trudności w nawigacji: Obserwacja użytkowników z różnymi rodzajami niepełnosprawności pomaga zidentyfikować konkretne problemy podczas korzystania z witryny.
• Weryfikacja zgodności z normami: Testy umożliwiają sprawdzenie, czy dany projekt spełnia normy WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) oraz inne standardy dostępności.
• Empatia i zrozumienie: Przeprowadzenie testów pozwala zespołom projektowym lepiej zrozumieć potrzeby i obawy osób z niepełnosprawnościami.

Ważnym elementem testów jest różnorodność próby użytkowników. W skład grupy testowej powinni wchodzić:

• Użytkownicy z różnymi rodzajami niepełnosprawności wzrokowych, słuchowych, ruchowych i intelektualnych.
• Osoby, które korzystają z różnych narzędzi asystujących, takich jak czytniki ekranowe, klawiatury alternatywne czy oprogramowanie do rozpoznawania mowy.

Testowanie dostępności powinno odbywać się w różnych etapach cyklu życia projektu. Rekomenduje się, aby:

Testy z użytkownikami nie tylko odkrywają problemy, ale również dostarczają sugestii dotyczących ulepszeń. Warto pamiętać, że dostępność to proces ciągły, który wymaga regularnych aktualizacji i testowania. Wykorzystując opinie użytkowników,zespoły mogą dostosowywać swoje rozwiązania,aby skutecznie odpowiadać na ich potrzeby.

Współpraca z ekspertami ds. dostępności – korzyści dla projektów

Współpraca z ekspertami ds. dostępności to kluczowy element, który może znacznie poprawić jakość projektów internetowych. Ekspert nie tylko pomoże w zrozumieniu obowiązujących standardów, ale również w praktycznym ich wdrożeniu. Poniżej przedstawiamy kilka istotnych korzyści płynących z tego rodzaju współpracy:

• Wiedza specjalistyczna: Eksperci dysponują dogłębną wiedzą na temat standardów dostępności, takich jak WCAG (Web Content Accessibility Guidelines). Ich ekspertyza pomaga unikać powszechnych błędów i zrealizować projekt zgodnie z wymogami prawa.
• Perspektywa użytkowników: Specjaliści często mają doświadczenie z osobami z różnymi rodzajami niepełnosprawności, co pozwala im lepiej zrozumieć ich potrzeby i wymogi. Dzięki temu projekt jest bardziej użyteczny i przyjazny dla wszystkich użytkowników.
• Efektywność kosztowa: Inwestycja w współpracę z ekspertem na etapie planowania i projektowania może zaoszczędzić czas i pieniądze w późniejszych fazach. Wczesne wykrywanie i eliminowanie problemów dostępu pozwala zapobiec kosztownym poprawkom na późniejszym etapie.
• Wzrost reputacji: Firmy, które dbają o dostępność, zyskują pozytywny wizerunek i są postrzegane jako bardziej odpowiedzialne społecznie. To może przyciągnąć nowych klientów i zwiększyć lojalność obecnych.
• Przygotowanie do przyszłości: Trendy w zakresie dostępności stają się coraz silniejsze.współpraca z ekspertami pozwala na bieżąco śledzić nowinki i dostosować projekt do zmieniających się norm i regulacji.

Również warto przypomnieć, że wdrożenie dostępności to nie tylko obowiązek, ale i sposób na tworzenie szerszej, bardziej różnorodnej bazy użytkowników. Przykładowa tabela pokazująca główne obszary, w których eksperci mogą pomóc:

Współpraca z ekspertami ds. dostępności przynosi wymierne korzyści, które są kluczowe dla sukcesu projektów internetowych i budowy bardziej dostępnego świata cyfrowego. Przy odpowiednim wsparciu możliwości, jakie niesie ze sobą dostępność, stają się ogromne.

Jak prawo wspiera dostępność stron internetowych w Polsce

W Polsce prawo stanowi ważny fundament dla zrównoważonej dostępności stron internetowych.Przepisy krajowe i międzynarodowe mają na celu zapewnienie, że osoby z niepełnosprawnościami mogą swobodnie korzystać z zasobów internetowych. Kluczowymi aktami prawnymi regulującymi tę kwestię są:

• Ustawa o dostępności cyfrowej – nakłada na podmioty publiczne obowiązek dostosowania swoich stron internetowych do standardów dostępności.
• Dyrektywa unijna w sprawie dostępności – wymusza na państwach członkowskich wdrożenie standardów dostępności w swoich przepisach krajowych.
• Wytyczne WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) – międzynarodowe standardy, które wpływają na lokalne regulacje prawne dotyczące dostępności.

W praktyce, wdrażanie dostępu do internetu dla osób z niepełnosprawnościami wymaga zrozumienia specyfikacji dostępności oraz współpracy pomiędzy różnymi instytucjami.Proces ten zaczyna się na etapie projektowania strony, a nie tylko na późniejszym dostosowywaniu. Kluczowe elementy osiągania dostępności obejmują:

• Właściwa struktura nagłówków, co ułatwia nawigację dla czytników ekranu.
• Alternatywny tekst dla obrazów, który jest niezbędny dla osób niewidomych.
• Kontrast kolorów, aby tekst był czytelny dla osób z wadami wzroku.

Co więcej, podmioty publiczne muszą regularnie przeprowadzać audyty swoich stron internetowych, aby upewnić się, że spełniają wymogi prawne oraz standardy dostępności. Niezastosowanie się do przepisów skutkuje nie tylko negatywnym wpływem na osoby z niepełnosprawnościami, ale także może prowadzić do sankcji prawnych. Warto zauważyć, że dostępność nie jest jedynie obowiązkiem prawnym, ale także moralnym obowiązkiem, który przyczynia się do zwiększenia równości w społeczeństwie.

Wszystkie te regulacje mają na celu zapewnienie, aby internet był dostępny i użyteczny dla każdego, niezależnie od jego umiejętności czy ograniczeń. Dzięki nim osoby z niepełnosprawnościami mogą uczestniczyć w życiu społecznym, korzystać z usług online i angażować się w demokratyczne procesy, co znacząco wpływa na ich jakość życia.

Przyszłość dostępności stron internetowych – trendy i innowacje

Podsumowując,standardy dostępności stron internetowych dla osób niepełnosprawnych to kluczowy element,który pozwala na równy dostęp do informacji w sieci. W miarę jak technologia rozwija się,a nasze społeczeństwo staje się coraz bardziej zróżnicowane,niezwykle ważne jest,aby projektanci i twórcy treści zwracali uwagę na potrzeby wszystkich użytkowników. Zastosowanie wytycznych WCAG oraz dbałość o uniwersalne zasady projektowania mogą nie tylko poprawić jakość stron internetowych, ale także przyczynić się do tworzenia bardziej integracyjnego środowiska online.

Warto pamiętać, że dostępność to nie tylko kwestia etyki, ale również wymóg prawny w wielu krajach. W miarę upływu czasu społeczeństwo coraz bardziej docenia i wspiera inicjatywy promujące dostępność. Zapewnienie, że każdy ma możliwość korzystania z zasobów internetowych, to początek drogi ku lepszemu i bardziej sprawiedliwemu światu. Dlatego zachęcamy wszystkich twórców treści do podjęcia działań, które uczynią internet miejscem dostępnym dla każdego, niezależnie od jego możliwości. Dbajmy o dostępność – to inwestycja w przyszłość, w której nie ma miejsca na wykluczenie.